Διαχρονικά, οι γυναίκες επιστήμονες έχουν συμβάλλει σημαντικά στην εξέλιξη όλων των επιστημονικών πεδίων, διατυπώνοντας θεωρίες, σχεδιάζοντας ερευνητικά πειράματα, ανακαλύπτοντας λύσεις που σώζουν ζωές και επινοώντας εφευρέσεις που άλλαξαν τον κόσμο. Ωστόσο, η συνεισφορά τους σε πολυάριθμες περιπτώσεις είτε δεν αναγνωρίστηκε καν, είτε υποβιβάστηκε, είτε έγινε αντικείμενο κλοπής.
Το «φαινόμενο Ματίλντα» περιγράφει αυτή ακριβώς την προκατάληψη κατά της αναγνώρισης των επιτευγμάτων γυναικών επιστημόνων, αλλά και την απόδοση του έργου τους σε άνδρες συναδέλφους τους.
Ποια ήταν η Ματίλντα;
Το φαινόμενο για πρώτη φορά περιγράφηκε από την πρωτοπόρα Αμερικανίδα φιλόσοφο, ιστορικό και ακτιβίστρια Matilda Joslyn Cage, η οποία πολέμησε με σθένος για το δικαίωμα ψήφου των γυναικών καθώς και τα δικαιώματα των μειονοτήτων της Αμερικής του 19ου αιώνα. Σε μία σειρά δοκιμίων της με θέμα τις γυναίκες εφευρέτες, διερεύνησε τη διαχρονική συμβολή των γυναικών στις επιστήμες –ήδη από τις αρχαίες πατριαρχικές κοινωνίες– η οποία είχε αγνοηθεί και ξεχαστεί, με αποτέλεσμα τα ευρήματά τους να αποδοθούν σε άντρες – στις περισσότερες περιπτώσεις σε άντρες συνεργάτες των γυναικών!
Έναν αιώνα σχεδόν μετά τον θάνατο της Matilda, η Αμερικανίδα ιστορικός και ερευνήτρια Margaret W. Rossiter, καθιέρωσε τον όρο «Φαινόμενο Ματίλντα» αποτίοντας φόρο τιμής στην πρόδρομό της στον αγώνα κατά της συστηματικής καταστολής πληροφοριών για τη συμβολή των γυναικών στην ιστορία της επιστήμης.
Μέσα από συστηματική έρευνα για την οποία έλαβε πολλές διακρίσεις και βραβεύσεις, η Rossiter έφερε στο φως εκατοντάδες περιπτώσεις γυναικών οι οποίες παρότι εργάστηκαν συστηματικά στον χώρο της έρευνας και της επιστήμης, δεν έτυχαν αναγνώρισης για το έργο τους. Ανάμεσά τους συγκαταλέγεται η Θεανώ η Θουρία, μία από τους πρώτους φιλόσοφους της αρχαιότητας, η συμβολή της οποίας στην επιστήμη επισκιάστηκε ή αποδόθηκε στον σύζυγό της Πυθαγόρα.
Η περίπτωση της Θεανώς της Θουρίας
Η Θεανώ ήταν αρχαία Ελληνίδα μαθηματικός και αστρονόμος, από τους Θούριους της Κάτω Ιταλίας. Έζησε τον 6ο αιώνα π.Χ. και θεωρείται η διασημότερη γυναίκα αστρονόμος και κοσμολόγος της αρχαιότητας.
Η Θεανώ υπήρξε αρχικά μαθήτρια και στη συνέχεια σύζυγος του Πυθαγόρα. Δίδαξε αστρονομία και μαθηματικά στις Σχολές του Πυθαγόρα στον Κρότωνα και μετά τον θάνατό του, επιμελήθηκε τη διάδοση της διδασκαλίας του, τόσο στον κυρίως Ελλαδικό χώρο, όσο και στην Αίγυπτο. Ήταν ισότιμο μέλος της φιλοσοφικής ομάδας του Πυθαγόρα και υπάρχουν ιστορικές ενδείξεις ότι σημαντικές θεωρίες που αποδίδονται στον θεμελιωτή των ελληνικών μαθηματικών –όπως της «Χρυσής Τομής» – ήταν δικά της πονήματα.
Το έργο της Θεανώς ήταν γνωστό στους σύγχρονούς της –σύμφωνα με πολλαπλές ιστορικές πηγές– και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς άντρες και γυναίκες στην αρχαιότητα. Ωστόσο, κάποιοι ιστορικοί της αρχαιότητας, αλλά και πιο σύγχρονοι ερευνητές, επέλεξαν –συνειδητά ή μη– να παραβλέψουν τη συνεισφορά της στην επιστήμη.
Η περίπτωση της Θεανώς της Θουρίας, συγκεντρώνει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που έκαναν την Matilda Joslyn Cage και την Margaret W. Rossiter να μιλήσουν για ένα φαινόμενο αποσιώπησης της συμβολής των γυναικών στην εξέλιξη της επιστήμης. Σήμερα, δεν είναι βέβαιο ότι η Θεανώ αποτελεί την πρώτη καταγεγραμμένη περίπτωση του Φαινομένου Ματίλντα. Ωστόσο είναι βέβαιο είναι ότι δεν πρόκειται για τη μοναδική.